Doğum tarihi konusunda değişik rivayetler bulunmakla birlikte Hicri Takvime göre 38 (659) yılında Medine’de doğduğu kabul edilmektedir. Babası Hz. Hüseyin; Sülâfe, Selâme ve Gazâle adlarıyla bilinen annesi son Sâsânî hükümdarı III. Yezdicerd’in kızı Şehrbânû’dur. Ebû Muhammed ve Ebü’l-Hüseyin künyeleriyle de anılmakla birlikte daha çok Zeynelâbidîn lakabıyla meşhur olmuştur. Bunun yanında “Seyyidü’s-sâcidîn, Seccâd, Zü’s-sefenât” (fazla secdeden dolayı dizleri nasır tutmuş) lakaplarıyla da tanınır. Hz. Muhammed ve Hz. Hüseyin’in neslini devam ettirdiği için “Âdem-i Âl-i abâ” ve “Ebü’l-eimme” diye zikredilmiştir. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehid edilen büyük oğlu Ali’den (el-Ekber) ayırt edilmesi için Ali el-Asgar adıyla da anılmaktadır.
Hasta yatağında olduğu için Kerbelâ faciasından sağ kurtulan tek Hüseyin evlâdıdır. Ardından Kûfe Valisi Ubeydullah b. Ziyâd, Ehl-i beyt’ten sağ kalanlarla birlikte onu da Dımaşk’taki Yezîd b. Muâviye’nin yanına gönderdi. Kerbelâ katliamından kurtulduktan sonra Medine’ye yerleşti. Medine’de, Kerbelâ Vak‘ası’na katılmış olan halası Zeyneb’in savaşla ilgili ayrıntılı ve etkileyici konuşmalar yapması üzerine Medineliler Yezîd’e karşı ayaklandı. Ancak Zeynelâbidîn bu ayaklanmalara iştirak etmedi. Hayatında çeşitli sıkıntılara mâruz kalan ve ilk beş Emevî halifesinin devrini idrak eden Zeynelâbidîn, bu arada meydana gelen Abdullah b. Zübeyr, Muhtâr es-Sekafî ve Abdurrahman b. Muhammed b. Eş‘as’ın ayaklanmalarına şahit oldu. Ehl-i beyt’in başına gelen felâketlerden etkilenerek siyasetle ilgilenmedi, zalim idarecilerin şerrinden korunmak için dinî-siyasî hiçbir hizbin içinde yer almadı. Hayatını daha çok ilim ve ibadetle geçiren Zeynelâbidîn’in vefat tarihiyle ilgili çeşitli rivayetler bulunmakla birlikte çoğunluğa göre o, 94 yılı Rebîülevvel ayında (Aralık 712) Medine’de vefat etti ve Bakī‘ Mezarlığı’nda amcası Hasan’ın yanına defnedildi. Halife Hişâm b. Abdülmelik tarafından zehirlendiğini rivayet edilmektedir. Vefat ettiği yıl içinde birçok fakihin ölümünden dolayı bu yıla “senetü’l-fukahâ” denilmiştir. Çocuklarının sayısı hakkında on dokuz (dört kız, on beş erkek), on yedi (on erkek, yedi kız), dokuz (hepsi erkek) ve sekiz (hepsi erkek) gibi rakamlar verilir. On iki imamın beşincisi Muhammed el-Bâkır ile Zeydiyye’nin kurucusu sayılan Zeyd bunlar arasındadır.
Zühd ve takvâda ümmetin önde gelenlerinden olan Zeynelâbidîn büyük bir tâbiî idi. Babası ve amcası dışında İbn Abbas, Câbir b. Abdullah ve Ümmü Seleme gibi sahâbîlerden hadis rivayet etmiştir. Öğrendiklerini başkalarına da öğretmiş, talebeleri kendisinden fıkıh, tefsir, ahlâk ve tasavvufa dair bilgiler rivayet etmiştir. Öğrencileri arasında başta Zührî olmak üzere Süfyân b. Uyeyne, Nâfi‘, Mukātil b. Süleyman gibi kimseler zikredilmektedir. Zamanının en büyük fakihi kabul edilen Zeynelâbidîn, halledilmesi zor meselelerde başvurulan bir merci durumundaydı.
Zeynelâbidîn, imamların dördüncüsüdür. Kendisine İmam Ali’nin ne zaman rec‘at edeceğini soran birine “kıyamet günü” cevabını vermiştir. Onun şu sözleri genel anlayışını yansıtması bakımından dikkat çekicidir: “Ey Iraklılar! Bizi İslâm kardeşliği sevgisiyle seviniz, sakın putlara tapar gibi sevmeyiniz. Zira bu şekildeki sevginiz bizim için sadece bir ar ve utanç vesilesidir”. Tasavvuf kaynaklarında onun ilim, ibadet, edep ve ahlâka dair sözleri nakledilerek bazı kerametleri anlatılır. Zeynelâbidîn’in üstün vasıflarını terennüm eden şair Ferezdak’ın kasidesi de ilmî şahsiyeti hakkında önemli bir kaynak olup birçok âlim tarafından şerhedilmiştir.
… Ayak izini Mekke toprakları tanır onun
Tanır Kâbe onu; harem sınırı ve ötesi tanır
Kullar içinde en mübarek ceddin torunudur
Bu takvalı tertemiz yol gösterici efendi…
Bilmez isen diyeyim, Fâtıma’nın oğludur
Dedesiyle sonlanmıştır nebiler silsilesi
Şimdi sen “O da kim?” dediysen ne çıkar;
Tanır onu -sen bilmezden geldiysen de- Arabıyla Acemi…
Eserleri:
1. eṣ-Ṣaḥîfetü’l-kâmiletü’s-Seccâdiyye.
2. Risâletü’l-ḥuḳūḳ
3. ez-Zühd ve’l-vaṣiyye
4. Duʿâʾü’l-cevâhiri’l-kebîr
5. Belâġatü’l-İmâm ʿAlî b. Ḥüseyn. (Şeyh Ca‘fer Abbas el-Hâirî’nin Zeynelâbidîn’in hutbe ve mektuplarından derlediği eser)
6. Dîvân-ı Eşʿâr. (Saphar Kâşânî’nin çeşitli kaynaklardan toplayarak Nâṣiḥu’t-tevârîḫ aḥvâlü İmâm Zeynelʿâbidîn adını verdiği divan)
7. Müsnedü’l-İmâm es-Seccâd. (Azîzullah Utâridî Kûşânî’nin Şîa’nın muteber eserlerinden derlediği, Zeynelâbidîn’den nakledilen 1661 hadisi içerir)
Zeynelâbidîn’in bunların yanında el-Münâcât, el-Mevʿiẓa, et-Teẕkire ve Ṣaḥîfetü’z-zühd gibi eserleri de kaydedilmektedir Onun kendi hattıyla yazılmış bir Kur’an nüshasının varlığı da rivayet edilmektedir.
Gerek Sünnî gerek Şiî müelliflerin kaleme aldıkları tarih ve tabakat kitaplarında Zeynelâbidîn’e dair geniş bilgi verilmiş olmakla birlikte sadece onun hayatını konu alan müstakil eserlerin sayısı nisbeten azdır.
